نشریه سیاست دفاعی
پیاپی 43 (زمستان 1382)

بازدارندگی به عنوان یک اصل اساسی در دکترین استراتژیک رژیم صهیونیستی ، برداری از اهداف را نشانه رفته است که از "تامین امنیت روزمره " شروع می شود و به "جلوگیری از جنگهای متعارف " از سوی ارتشهای عربی می رسد و سرانجام به "ممانعت از جنگ غیرمتعارف و وادارکردن مسلمانان منطقه به پذیرش موجودیت رژیم صهیونیستی " ختم می شود. اما این بازدارندگی صرفا در جلوگیری از جنگهای متعارف به موفقیتهایی رسیده و در وضعیت جلوگیری از تهدیدات روزمره و نیز ناگزیرساختن کشورهای منطقه به شناسایی اسراییل ، با وجود برخی دستاوردهای محدود، نتوانسته است دستاوردهای چشمگیری داشته باشد. در این مقاله با هدف بررسی این سه وضعیت ، نخست مبحث نظری مفهوم بازدارندگی ارایه شده ، سپس دکترین استراتژیک اسراییل مطرح و جایگاه اصل بازدارندگی و ابعاد و سطوح آن مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان نیز به کندوکاو درباره کارآمدی این اصل برای رژیم صهیونیستی در سطوح سه گانه پرداخته شده است .

سرعت شکست نظامی ارتش بعث عرا سوالهای مهمی را در اذهان عمومی ایجاد کرد. با آنکه بیشتر پژوهشگران بر پیروزی نهایی نیروهای آمریکایی اذعان داشتند، ولی تعداد بسیار کمی از آنها سرعت فروپاشی در ارتش عرا را چنین تصور می کردند. دست کم بخشی از فرماندهان نظامی پنتاگون برای توان گارد ریاست جمهوری عرا و نیروهای امنیتی حساب ویژه ای باز می کردند. در اکثر تحلیلهای نظامی و سیاسی ، توان نظامی و قدرت تکنولوژیکی ارتشها مورد تاکید قرار می گیرد. اما مقاله حاضر نظر خود را به فروپاشی بنیانهای اجتماعی ارتش عرا معطوف می کند و بر این نکته تاکید دارد که ، نظام دیکتاتوری حزب بعث عرا به رهبری صدام حسین ، قدرت فرماندهی ارتش و ارتباط ارتش با نیروهای مردمی و محیط اجتماعی عرا را از بین برده بود. از آنجا که ، محیط اجتماعی عرا دربرگیرنده قومیتها و جمعیتهایی است که در بافت ارتش عرا حضور دارند، بنابراین فروپاشی بنیانهای اجتماعی ارتش عرا در عمل فروپاشی ارتش عرا و ناکامی این ارتش در مقابل نیروهای مهاجم را رقم زد. در این نوشتار ضمن توجه نظری به حوزه جامعه شناسی جنگ ، تصور نیروهای اجتماعی از صحنه نبرد یعنی ؛ جامعه شیعیان ، اکراد و اعراب اهل سنت عرا و همچنین دولت آمریکا و دولت عرا را بحث خواهیم کرد و سپس به سنجش شکاف بین این تصورات و واقعیت رزم در صحنه نبرد خواهیم پرداخت .

در کنار سیر تاریخی پیچیده تر شدن جنگ و منازعه ، ابزار و تسلیحات جنگ نیز از منطق تحول و پیشرفت فناورانه زمانه خود تبعیت نموده اند. ما در این نوشتار، برآنیم تاسیرجنگ و توسعه و تحول آن را در میان مسلمانان از بستر جنگهای ساده به جنگهای پیچیده و توسعه یافته ،از صحرا به جنگهای شهری ومحاصره ای وسپس جنگهای دریایی ، بررسی و تاثیر آن را در تکامل ابزار و تسلیحات دنبال کنیم .این سیرتکاملی را در چند سده ، از جمله عصر پیامبر(ص) (جنگهای صحرایی و ابتدایی)، عصرخلفای راشدین (عصر جنگهای محاصره ای و توسعه یافته) و دورانهای اموی و عباسی (عصر جنگهای دریایی و پیچیده) پی می گیریم و نشان می دهیم که دراین سه دوره ، جنگها با تغییر و تحول در نوع تسلیحات ، تخصصی و پیچیده تر شده است .

در دنیای امروز بسیاری از ارتشهای جهان هرازچندگاهی ، از سر اجبار یا خودخواسته ، درگیر عملیاتهای پیاپی و مداوم می شوند. این گونه عملیاتها، به سبب ماهیت خویش شرایطی را بر نظامیان درگیر تحمیل می کنند که عدم بهره گیری از تدابیر مناسب برای مقابله با آن ، ممکن است آنان را از استمرار موفقیت آمیز ماموریتهای خویش بازدارد. تحقیقات انجام شده در قلمرو روان شناسی نظامی پاره ای از ابعاد و اقتضایات عملیاتهای مداوم را نمایان ساخته اند. افزون بر آن ، این گونه تحقیقات نشان داده اند که با استفاده از راهبردهای مختلف ، نظیر تاسیس یگانهای متشکل از جنگاوران رزم شبانه ، فراهم ساختن شرایط برای "جبران محرومیت از خواب "، تجهیز پرسنلی یگان ، توجه به تفاوتهای عملکرد پرسنل در ساعات مختلف شبانه روز و جز آن ، می توان اثرات ادراکی ، شناختی و جسمانی ناشی از عملیاتهای مداوم را به حداقل رساند.

علی رغم مخالفتهای دولتی و مردمی در سراسر جهان ، سرانجام ایالات متحده و متحدان او در 19 مارس سال 2003 (28 اسفندماه 1381) حملات خویش علیه عرا را آغاز کردند و سرزمین این کشور را به اشغال خویش درآوردند؛ اقدامی که مبانی حقوقی بین المللی آن تا حدود زیادی با اعتراض سایر کشورها مواجه گردید. درحالی که دولتهای مهاجم ، اقدام خویش را با اهدافی همانند دفاع از خود، انهدام سلاحهای کشتارجمعی ، برقراری دموکراسی ، اعاده صلح و امنیت بین المللی و... توجیه می نمایند، برخی دیگر حمله مذکور را "جنگ سلطه " خوانده اند و اغلب دولتها آن را مغایر با موازین و مقررات بین المللی می دانند. در این مقاله صرفا به بررسی مشروعیت حمله از زاویه قطعنامه های شورای امنیت پرداخته شده است . توضیح اینکه دولتهای مهاجم معتقدند که قطعنامه 687 (1991) شورای امنیت ، در حقیقت شرایط آتش بس را تعیین کرده بود و توقف توسل به زور تجویزی طبق قطعنامه 678 (1990) منوط به اجرای تعهدات عرا طبق قطعنامه 687 (از جمله تعهدات مرتبط با خلع سلاح) بود. به عبارت دیگر از آنجا که عرا به نقض ماهوی این تعهد پرداخته بود، آتش بس ایجاد شده به موجب قطعنامه 687 بی اثر شده و حق توسل به زور قطعنامه 678 مجددا احیا گردید. مقاله حاضر نشان داده است که پذیرش چنین دیدگاهی مستلزم قبول یک برداشت ابداعی از قطعنامه های شورای امنیت و به فراموشی سپردن تاریخچه تهیه آنهاست . به عبارت دیگر، مبنایی برای این حملات در قطعنامه های پیشین شورای امنیت وجود ندارد.

مفهوم "دولتهای فروریخته یا ورشکسته "  (Failed States)   از جمله مفاهیمی است که در دوران جنگ سرد عمدتا از زاویه مباحث توسعه و بویژه در ادبیات سیاسی (الگوی هانتینگتون) آن مورد توجه تحلیلگران مسایل جهان سوم یا دولتهای پسااستعمار قرار داشت . با پایان جنگ سرد، روند نظریه پردازی درخصوص این قبیل دولتها (ورشکسته) از ویژگیهای خاصی برخوردار شد. از یک سو به غنای تحلیلی آن از منظر اندیشه ورزان آکادمیک افزوده شد و از سوی دیگر، این مفهوم از کارویژه های خاصی در چارچوب رفتار خارجی آمریکا، خاصه از ابعاد امنیتی ، برخوردار گردید. سوگیری ملاحظات کابینه کلینتون (بویژه دربحران سومالی) و سیاستهای اعلامی ایالات متحده بعد از 11 سپتامبر در ارتباط با هویت بخشی امنیتی به مفهوم "دولتهای ورشکسته "، حکایت از همین معنا دارد.